County Road Cutters - Everton

Liverpool je grad s dubokom fudbalskom tradicijom podeljenom između crvene i plave strane. Iznjedrio je grupu Everton's County Road Cutters, nazvani po ulici koja vodi prema stadonu Goodison Park, bili su jedna od najžešćih.

"U Liverpulu, izbor između Evertona i Liverpoola tradicionalno je bio više od fudbalskog opredelenja," objašnjava socijalni historičar dr. Paul Johnson. "Everton je privlačio više lokalne, liverpulske publike, često iz tradicionalnih radničkih četvrti, dok je Liverpool imao širu bazu koja je uključivala okolna područja."

County Road Cutters razvili su se kasnih sedamdesetih kao reakcija na sve organizovanije navijače Liverpula. Derek, bivši član Cuttersa, prisjeća se: "Na početku je bilo jednostavno – branili smo svoj kraj grada. Liverpoolovi navijači počeli su dolaziti organizovano na naš teren, pa smo morali odgovoriti istom mjerom."

"Cutters su bili brutalni i nemilosrdni," sjeća se bivši policajac Mark Wilson. "Merseyside derbi uvijek je bio poseban izazov za policiju." Taktika County Road Cuttersa često je uključivala presretanje rivalskih navijača na putu prema stadionima. Posebno su bili fokusirani na navijače Manchester Uniteda i Leeds Uniteda koji su dolazili na gostovanja u Liverpool.

"Liverpool je bio opasan teren za gostujuće navijače osamdesetih," tvrdi historičar dr. Graham Willis. "Cutters su imali mrežu po cijelom gradu i koristili su lokalno znanje da naprave zasjede rivalima."

The Gremlins - Newcastle United

Severoistočna Engleska, posebno Newcastle, područje je s dugom tradicijom teške industrije i duboko ukorenjenog lokalnog ponosa. The Gremlins, huliganska firma povezana s Newcastle Unitedom, odražavala je ovaj identitet – bili su poznati po izrazitoj teritorijalnosti i fanatičnoj lojalnosti.

"Newcastle je uvijek bio izolovan od ostatka Engleske," objašnjava sociolog dr. Robert Carroll. "Geografski udaljen, ekonomski zanemarivan, s jakim lokalnim dijalektom i kulturom. The Gremlins su izrasli iz tog osećaja izolacije i prkosa."

Gary, bivši član Gremlinsa, opisuje mentalitet grupe: "Za nas, to nije bio samo fudbal. To je bio ponos čitavog severa. Kad bi dolazili klubovi iz Londona ili Mančestera, nije to bio samo sukob navijača – to je bila borba protiv snobova koji su uvijek gledali na nas s visine."

Gremlins su posebno bili poznati po tzv. "Newcastle ekspedicijama" – velikim, organizovanim putovanjima na gostovanja, posebno u London, gdje bi se sukobljavali s lokalnim firmama. Često su putovali u velikom broju, stvarajući zastrašujući utisak samom svojom pojavom.

"Kad bi Gremlins najavljali dolazak, London se pripremao," sjeća se bivši policajac iz Metropolitan policije. "Imali su reputaciju divljih severnjaka koji ne poštuju pravila."

Tokom osamdesetih, Gremlins su razvili posebno intenzivno rivalstvo s Middlesbrough Frontlineom i Sunderland Sektiornom, stvarajući trougao neprijateljstva koji je dominirao severoistočnom navijačkom scenom.

Aberdeen Soccer Casuals - Aberdeen

Dok se većina priče o britanskom huliganizmu fokusira na engleske klubove, značajan fenomen razvio se i u Škotskoj. Aberdeen Soccer Casuals (ASC) bili su jedna od najorganizovanijih i najozloglašenijih škotskih firmi, koja je ostavila dubok trag na tamošnjoj navijačkoj sceni.

Aberdeen je zanimljiv slučaj. To je izolovani grad na severoistoku Škotske, daleko od tradicionalne centralne osovine Glasgow-Edinburgh. Ta izolacija stvorila je poseban mentalitet i potrebu za dokazivanjem.

"Bili smo prvi u Škotskoj koji su potpuno prihvatili casual stil," objašnjava Craig, bivši član ASC-a. "Dok su navijači Celtica i Rangersa još uvijek nosili tradicionalne navijačke odjevne predmete, mi smo već bili u Sergio Tacchini, Fila i Ellesse odeći.

Aberdeen SC su posebno postali poznati nakon susreta s engleskim firmama tokom evropskih takmičenja. Njihovi dobro organizovani napadi na engleske navijače koji su dolazili u Škotsku izazvali su iznenađenje jer Englezi tradicionalno nisu očekivali ozbiljne protivnike među škotskim navijačima.

"ASC je bio prekretnica u škotskom huliganizmu," tvrdi historičar dr. Ian Collins. "Prije njih, škotski huliganizam bio je više spontan, manje organizovan. Oni su uveli planiranje, strukturu, taktiku. I što je najvažnije, uspešno su izvozili svoj model drugim škotskim klubovima."

The Baby Squad - Leicester City

Među najzanimljivijim firmama koje su se razvile izvan glavnih fudbalskih centara svakako je Baby Squad iz Leicestera. Dobili su ime zbog činjenice da su mnogi osnivači bili vrlo mladi, često tinejdžeri, ali to nije umanjilo njihovu reputaciju jedne od najopasnijih grupa u Midlandsu.

"Leicester je bio zanimljiv slučaj," objašnjava dr. Sandra Thompson  koja je proučavala fenomen huliganizma izvan velikih gradova. "Grad srednje veličine, bez velikih uspjeha na fudbalskom planu, ali s firmom koja je izazivala strahopoštovanje širom zemlje."

Baby Squad je postao poznat ranih osamdesetih, a njihova mlada dob često je zavaravala rivalske firme. Richard, bivši član Baby Squada, prisjeća se: "Nosili smo casual odjeću, ali bili smo mlađi od većine drugih firma. Podcjenjivali su nas zbog toga, što je bila njihova velika greška."

Ono što je činilo Baby Squad posebnim bila je njihova mobilnost i spremnost na putovanja. Redovno su organizovali "izlete" na utakmice velikih klubova, često izazivajući sukobe s mnogo većim i etabliranijim firmama.

"Bili su zastrašujuće nepredvidljivi," sjeća se policijski inspektor koji je radio na utakmicama Leicestera tokom tog perioda. "Dok su veće firme obično imale poznate obrasce ponašanju, Baby Squad je mogao udariti bilo gdje, bilo kad. Ta nepredvidljivost činila ih je opasnim."

Baby Squad pokazuje kako huliganizam nije bio rezervisan samo za najveće klubove. Leicester nikad nije bio fudbalska velesila, ali njihova firma imala je nacionalnu reputaciju. To pokazuje kako je fenomen bio duboko ukorijenjen u britansku kulturu, daleko izvan Premier lige.

The Soul Crew - Cardiff City

Velški fudbal dao je nekoliko značajnih huliganskih grupa, a najpoznatija među njima svakako je bila Cardiff City Soul Crew. Nastali kasnih sedamdesetih, dobili su ime zbog ljubavi prema soul muzici koja je bila popularna među osnivačima.

"Cardiff je uvijek bio specifičan," objašnjava velški novinar Ryan Davies. "Glavni grad Velsa, ali i grad s jakim engleskim uticajem. Soul Crew je predstavljao velški identitet, ali na urbani, moderniji način u odnosu na tradicionalni velški nacionalizam."

Soul Crew je razvio intenzivna rivalstva na više frontova – primarno sa Swansea City's Jack Army, stvarajući žestoki velški derbi, ali i s brojnim engleskim firmama, posebno iz obližnjeg Bristol-a (Bristol City's City Service i Bristol Rovers' Gas Squad).

"Za Soul Crew, sukob sa Swanseaom bio je pitanje velškog prestiža, ali sukobi s engleskim firmama imali su dublju, identitetsku dimenziju," objašnjava sociolog dr. Gareth Williams. "To je bilo i pitanje velškog ponosa nasuprot engleskoj dominaciji."

Soul Crew je imao reputaciju izuzetno žestoke i lojalne grupe, s članovima koji su često dolazili iz grubih radničkih četvrti Cardiffa. Njihovi susreti sa Swanseaom često su rezultirali nekim od najnasilnijih incidenata u velškoj fudbalskoj historiji.

"Velški derbi je poseban," tvrdi bivši policajac Ian Thomas. "Rivalstvo je duboko, istorijsko i često prelazi granice samog fudbala. Soul Crew je tom rivalstvu dao novu, organizovaniju dimenziju."

The 6.57 Crew - Portsmouth

Jedna od najzanimljivijih i najspecifičnijih huliganskih grupa svakako je bila Portsmouth 6.57 Crew. Nazvana je po vremenu polaska prvog jutarnjeg voza iz Portsmoutha prema Londonu, kojim su članovi često putovali na gostujuće utakmice.

"Portsmouth je lučki grad s dugom pomorskom tradicijom," objašnjava dr. Peter Wells, istoričar britanske kulture. "Ta pomorska tradicija stvorila je poseban mentalitet – oštar, direktan, često grub. 6.57 Crew odražavao je taj pomorski duh."

Gary, bivši član 6.57 Crew-a, opisuje filozofiju grupe: "Nismo bili najveća firma, nismo bili iz velikog kluba, ali smo bili među najorganizovanijim. Sve je bilo planirano do detalja – putovanje, taktika, napadi, povlačenje. Bili smo poput komandosa koji izvode precizne operacije."

"Bili su zastrašujuće efikasni," sjeća se bivši policajac iz Hampshire policije. "Dok smo druge firme često mogli predvideti, 6.57 Crew je uvijek bio korak ispred. Koristili su izviđače, diverzije, alternativne rute. To je bila firma s disciplinom."

Najintenzivnije rivalstvo razvili su sa Southampton  Firmom, stvarajući jedan od najžešćih derbija na južnoj obali Engleske. Takođe su često dolazili u sukobe s londonskim firmama.

"Južna obala Engleske nikad nije bila epicentar huliganizma," objašnjava dr. Wells. "Ali 6.57 Crew dokazao je da i manji klubovi mogu razviti firme koje su zaslužile nacionalno poštovanje. Bili su poznati po tome što su često izazivali mnogo veće i poznatije firme, i često iz tih sukoba izlazili kao pobednici zahvaljujući superiornoj organizaciji."

6.57 Crew ostao je aktivan duže od mnogih drugih firma, adaptirajaći se na promene u policijskoj taktici i društvene transformacije, što govori o snazi njihove organizacione strukture i sposobnosti prilagođavanja.

The Urchins - Liverpool

Najpoznatija navijačka firma povezana s huliganizmom u istoriji Liverpoola bila je "The Urchins". Posebno su bili aktivni tokom 1970-ih i 1980-ih. Klub je doživio značajnu promenu u kulturi navijanja nakon tragedije na Hillsborough stadionu 1989. godine, kada je 96 navijača Liverpoola izgubilo život. 

Liverpool danas ima jednu od najpoštovanijih navijačkih baza, poznatu pod nazivom "The Kop", koji su poznati po pjesmi "You'll Never Walk Alone" i manje po nasilnom ponašanju.

"The Urchins" su bili jedna od najozloglašenijih grupa poznati po dobro organizovanim akcijama i teritorijalnim sukobima s rivalskim navijačima, a neke od njihovih poznatijih akcija su:

• Heysel tragedija (1985) - Iako nije direktno povezana s Liverpoolovim huliganskim firmama, ova tragedija je značajna. 
• Manchester Arndale incident (1984) - Veliki sukob između Liverpoolovih huligana i lokalnih huligana Manchester Uniteda u trgovačkom centru Arndale, koji je rezultirao značajnom materijalnom štetom i brojnim hapšenjima.
• Luton-Liverpool neredi (1985) - Nakon FA kup utakmice između Lutona i Liverpoola, izbili su ozbiljni neredi kada su liverpulovi huligani napali domaće navijače, uništavali stadion i sukobili se s policijom. 

Celtic FC

Celtic iz Glasgowa je bio poznat po navijačkim firmama kao što su "The Jungle", "Celtic Soccer Crew" i "The Green Brigade". Huliganizam povezan s Celticom često se manifestovao kroz tzv. "Old Firm" derbije protiv gradskog rivala Rangersa. Tu su posebno dolazile do izražaja religijske (katoličko/protestantske) i političke tenzije. 

"The Jungle" je bila aktivna tokom 1970-ih i 1980-ih, dok su "Celtic Soccer Crew" (takođe poznati kao "Celtic Soccer Casuals") bili aktivniji tokom 1980-ih i 1990-ih kao huliganska frakcija. "Green Brigade", iako tehnički ultrasi a ne klasična huliganska firma, osnovani su 2006. i poznati su po političkim porukama vezanim uz irski republikanizam.

Celtic ima kompleksnu istoriju huliganizma, a najupečatljiviji događaji su:

• Hampden Park neredi (1980) - Nakon finala Škotskog kupa između Celtica i Rangersa, navijači obje ekipe upali su na teren i došlo je do masovne tuče. Policija je intervenisala na konjima, a preko 200 navijača je uhapšeno. Ovaj incident doveo je do privremene zabrane prodaje alkohola na škotskim stadionima.
• "Shame Game" (2011) - Iako primarno poznat po incidentima na terenu (3 crvena kartona za Rangerse, sukob trenera), ovaj Old Firm derbi bio je praćen značajnim navijačkim neredima u Glasgowu, s 34 hapšenja na stadionu i preko 150 u gradu nakon utakmice.
• Celtic-Ajax neredi (2015) - Prije Europa League utakmice u Amsterdamu, huligani Ajaxa napali su navijače Celtica u centru grada. Kasnije su Celticovi huligani uzvratili, što je rezultiralo masovnim tučama, hapšenjima i povređenim osobama s obe strane.

Rangers FC

Rangers imaju nekoliko poznatih huliganskih firmi, a najpoznatija je "Inter City Firm" (ICF), nazvana prema vozovima kojima su putovali na gostujuće utakmice. Takođe su poznati "The Rangers Service Crew" i "The Appellate Group".

Rangersi tradicionalno imaju protestantske pristaše i izraženi britanski unionizam, što stoji nasuprot Celticovim katoličkim i irskim korenima. Ove tenzije često su izvor sukoba, posebno tokom Old Firm derbija. Huliganske firme Rangersa bile su najaktivnije tokom 1980-ih i 1990-ih, a najmarkantniji događaji su:

• Manchester neredi (2008) - Nakon poraza u finalu UEFA kupa protiv Zenita iz Sankt Peterburga, hiljade Rangersovih navijača, koji su gledali utakmicu na velikim ekranima u centru Manchestera, izazvali su masovne nerede. 
• Incident u UEFA kupu protiv Osijeka (1998) - Rangersovi huligani izazvali su nerede, što je rezultiralo intervencijom specijalne policije i brojnim povredama.
• Celtic Park nasilje (1999) - Tokom Old Firm derbija, Rangersovi huligani uništavali su delove stadiona i sukobili se s policijom. Preko 40 navijača je uhapšeno, a šteta na stadionu je bila značajna.

Nasleđe britanskog huliganizma

Danas, više od četiri decenije nakon vrhunca britanskog huliganizma, njegovo naslijeđe i dalje je složeno. S jedne strane, organizovano fudbalsko nasilje značajno je smanjeno na britanskim stadionima. Premier liga postala je globalni brend s porodičnom atmosferom na većini stadiona.

Međutim, fenomen nije potpuno nestao. Pomjerio se dalje od stadiona, postao manje vidljiv, ali i dalje postoji u raznim formama. Nove generacije casual navijača adaptirale su se na promene, koristeći društvene mreže za organizaciju sukoba.

Kulturološki uticaj britanskog huliganizma vidljiv je širom svijeta. Od filmova poput "The Football Factory", "Green Street", preko knjiga, dokumentaraca i muzike – fenomen je ostavio dubok trag u popularnoj kulturi.

"Paradoksalno, dok se stvarni huliganizam smanjivao, njegova prezentacija u kulturi je eksplodirala," primjećuje kulturolog dr Thompson. "Postoji gotovo nostalgičan odnos prema tom periodu, što je problematično jer se često zaboravljaju stvarne žrtve i društvena šteta."

Razumevanje bez glorifikacije

Britanski fudbalski huliganizam, sa svojim ozloglašenim firmama, predstavlja složen sociološki fenomen. On ne može biti sveden na jednostavna objašnjenja. Bio je to simptom dubokih društvenih promena. Posledica velikih ekonomskih nejednakosti i identitetskih kriza posleratne Britanije.

Razumevanje motivacija, struktura i evolucije huliganskih firmi važno je ne samo iz istorijske perspektive.

Kao što sociolog dr Johnson zaključuje: "Možemo razumeti huliganizam bez glorifikacije nasilja. Možemo prepoznati kompleksne društvene faktore koji su ga oblikovali, bez opravdavanja štete koju je nanio pojedincima i zajednicama. U tome leži ključ za prevenciju sličnih fenomena u budućnosti."

Kroz bolje razumevanje prošlosti bolje sagledavamo izazove budućnosti. To je lekcija koja se jednako odnosi na negativne društvene fenomene kao što je huliganizam, ali i na sam sport koji ga je kontekstualizovao.