Uvod: Koreni jedne strasti

Kraj sedamdesetih i početak osamdesetih godina prošlog veka za jugoslovenski fudbal predstavljao je mnogo više od igre. Bio je to period kada su stadioni širom zemlje počeli da poprimaju novi identitet – bogatiji, živopisniji i organizovaniji. Jugoslovenska navijačka scena rađala se kao autentični spoj strasti prema klubu, gradskom identitetu i mladenačkoj potrebi za pripadnošću.

U ovom periodu, kada je SFRJ fudbalska liga bila respektabilna u Evropi, kada su naši klubovi dostojno reprezentovali jugoslovenski fudbal u evropskim takmičenjima, stvarao se jedinstveni navijački pokret koji je po mnogo čemu bio specifičan i autentičan.

Društveno-politički kontekst nastanka navijačkog pokreta

Da bismo u potpunosti razumeli razvoj fudbalskog navijačkog pokreta u Jugoslaviji, moramo razumeti društveno-politički kontekst u kojem je nastao. Sedamdesete i osamdesete godine bile su period velikih promena u jugoslovenskom društvu:

• Nakon smrti Josipa Broza Tita 1980. godine, počinje postepeno slabljenje centralnog autoriteta države
• Ekonomska kriza koja je započela krajem sedamdesetih postaje sve dublja tokom osamdesetih
• Mladi ljudi, posebno u urbanim sredinama, traže nove načine izražavanja i pripadnosti
• Zapadni kulturni uticaji postaju sve snažniji kroz muziku, sport, film i modu
• Postepeno jačaju nacionalne tenzije koje će kulminirati krajem osamdesetih

Upravo u takvom okruženju tribine postaju svojevrsni ventil i prostor slobode gde mladi ljudi mogu izraziti svoj identitet, energiju i frustracije. Stadioni postaju mesta gde se okuplja urbana omladina koja traži nove oblike izražavanja, a navijačke grupe prerastaju u značajne društvene fenomene.

Jugoslovenski fudbal – izvor ponosa i strasti

Pre nego što zaronimo u samu srž navijačkog pokreta, važno je razumeti fudbalski kontekst u kojem je on nastao. Jugoslovenska liga je tokom sedamdesetih i osamdesetih godina bila izuzetno kvalitetna i cenjena u Evropi.

Jugoslavija, zemlja sa oko 20 miliona stanovnika, imala je fudbalsku ligu koja je pulsirala izuzetnom energijom. Neki od najboljih fudbalera Evrope nosili su dresove jugoslovenskih klubova. Igrači poput Dragana Džajića, Vladimira Petrovića, Ivice Šurjaka, Safeta Sušića, Dragana Stojkovića, Marka Mlinarića i mnogih drugih bili su istinske zvezde evropskog fudbala.

Vikendom su se slušali radio prenosi utakmica, u vreme kada televizijski prenosi nisu bili zastupljeni kao danas. Sredom, čitava zemlja bi zastala da gleda evropske utakmice jugoslovenskih klubova. Stadioni su bili dobro popunjeni, a fudbal je bio mnogo više od sporta – bio je deo nacionalnog identiteta i ponosa.

Sportski časopisi poput "Tempa" i "Sprinta" punili su kioske, a izveštaji s utakmica čitali su se do poslednjeg slova. Krajem osamdesetih pokrenut je i prvi specijalizovani navijački časopis "Ćao Tifo", koji je bio revolucionaran za svoje vreme - posvećen isključivo navijačima, njihovim aktivnostima, koreografijama i putovanjima. Časopis je donosio reportaže sa tribina širom Jugoslavije i Evrope.

Pored štampanih medija, važnu ulogu u razvoju navijačke kulture imali su i radio i TV mediji. Radio prenosi utakmica bili su glavni izvor informacija za mnoge navijače, a kultni spikeri poput Milojka Pantića, Mladena Delića i Borisa Mutića svojim su strastvenim komentarima dodatno podsticali ljubav prema fudbalu.

Jugoslovenska liga bila je izuzetno konkurentna, sa klubovima iz svih republika koji su se ravnopravno borili za trofeje:

• Klubovi iz Srbije: Crvena Zvezda, Partizan, Vojvodina, OFK Beograd, Radnički Niš
• Klubovi iz Hrvatske: Dinamo Zagreb, Hajduk Split, Rijeka, Osijek
• Klubovi iz Bosne i Hercegovine: Sarajevo, Željezničar, Velež, Sloboda, Čelik
• Klubovi iz Slovenije: Olimpija, Maribor
• Klubovi iz Makedonije: Vardar
• Klubovi iz Crne Gore: Budućnost, Sutjeska

Svaki od ovih klubova imao je svoju vernu navijačku bazu, a derbiji poput Zvezda-Partizan, Dinamo-Hajduk, Sarajevo-Željezničar ili međurepublički dueli bili su prava fudbalska i navijačka fešta.

Inspiracija sa Zapada – stvaranje autentičnog stila

Osamdesete godine prošlog veka predstavljaju zlatno doba jugoslovenske navijačke scene, period kada dolazi do formiranja organizovanih navijačkih grupa. Inspiracija je dolazila pre svega iz Engleske i Italije – dve zemlje sa najrazvijenijom navijačkom kulturom u to vreme.

Iz Engleske je još sedamdesetih stigao koncept "terasa" (eng. "terraces") – stajaćih tribina gde su se okupljali najvatreniji navijači. Engleski klubovi poput Liverpula, Čelsija, Mančester Junajteda i Vest Hema imali su legendarne tribine koje su bile inspiracija mladim jugoslovenskim navijačima.

Takođe, mnogi elementi organizovanog navijanja preuzeti su iz engleskog modela - skandiranje, pesme koje su često bile adaptirane verzije poznatih britanskih muzičkih hitova i himni, neredi i tuče sa protivničkim navijačima i policijom .

Iz Italije je preuzeta teatralnost i vizuelni spektakl. Italijanske "ultras" grupe, posebno one iz Milana, Torina, Rima i Napulja, bile su poznate po spektakularnim koreografijama, velikim zastavama, transparentima i masovnoj upotrebi pirotehnike.

Od Italijana su takođe preuzeti elementi organizacije - formalne strukture unutar navijačkih grupa, hijerarhija, posebni šalovi i transparenti za udarne grupe. Takođe, italijanski uticaj vidljiv je bio i u grafiti kulturi koja je postala važan deo vizuelnog identiteta navijačkih grupa.

Međutim, jugoslovenske navijačke grupe nisu slepo kopirale zapadne uzore. Naprotiv, stvorile su jedinstveni jugoslovenski navijački stil koji je objedinio strane uticaje sa lokalnim specifičnostima.

Ovaj stil karakterisala je posebna kombinacija vizuelnih elemenata (grafiti, transparenti sa domišljatim porukama), muzičkih referenci (od lokalnog folka do panka i novog talasa) i posebnog jezika koji je razvijan na tribinama. Humor, ironija i dosetljivost bili su karakteristični za jugoslovenske navijače, što se videlo kroz originalne transparente, skandiranja i pesme.

Rađanje organizovanih grupa – više od navijanja

Tokom sedamdesetih godina, navijanje je uglavnom bilo u povoju, spontano i neorganizovano. Međutim, početkom osamdesetih, počinju da se formiraju prve organizovane navijačke grupe.

Velika četvorka

Četiri najveća kluba u Jugoslaviji imala su i najpoznatije navijačke grupe:

Delije (Crvena Zvezda, Beograd)

Formalno organizovane 1989. godine, ali sa prethodnicama poput "Red Devils", "Ultras", "Zulu Warriors" koje datiraju iz ranih osamdesetih. Delije su nastale ujedinjenjem svih ovih manjih grupa koje su navijale za Zvezdu sa severne tribine stadiona "Marakana".

Delije su bile poznate po brojnosti, spektakularnim koreografijama, velikim zastavama i organizovanim gostovanjima. Posebno se pamte njihova gostovanja u Splitu, Zagrebu, Milanu i Kelnu. U tom periodu su baštinili kombinaciju italijanskog i engleskog stila navijanja. 

Grobari (Partizan, Beograd)

Počeci organizovanog navijanja za Partizan datiraju iz ranih osamdesetih, ali je grupa prošla kroz više faza razvoja. "Grobari", poznati po vernosti svom klubu, bili su žestoka i dobro organizovana navijačka grupa, koja je u to vreme gajila engleski stil navijanja.

Južna tribina stadiona JNA bila je središte okupljanja Grobara, prepoznatljivih po originalnim pesmama i dobro organizovanim gostovanjima u zemlji i inostranstvu.

Bad Blue Boys (Dinamo, Zagreb)

Formalno osnovani 1986. godine kada su se prvi put organizovano predstavili na utakmici protiv Hajduka. Ime su dobili po istoimenom američkom filmu "Bad Boys".

BBB su brzo postali jedna od najorganizovanijih i najvatrenijih navijačkih grupa u zemlji preferirajući originalnost u izrazu. Postavili su nove standarde u organizovanom navijanju, posebno u koreografijama i pirotehnici. Njihovo gostovanje u Bergamu protiv Atalante ostalo je upamćeno po masovnosti i dobroj organizaciji.

Torcida (Hajduk, Split)

Najstarija navijačka grupa u Jugoslaviji, osnovana još 1950. godine po uzoru na brazilske navijače. Međutim, grupa je nakon osnivanja brzo zabranjena i praktično je prestala da postoji sve do kraja sedamdesetih godina kada je obnovljena. Suštinski i u tom međuperiodu Hajduk je imao najvatreniju publiku u Jugoslaviji. 

Torcida je svoj preporod doživela početkom osamdesetih, na novom stadionu Poljud, kada je postala jedna od najorganizovanijih grupa. Posebno je poznata po masovnim gostovanjima i spektakularnim pirotehničkim predstavama. Incidenti sa zaklanim petlom protiv Totenhema i suzavcem protiv Olimpika iz Marseja su postali legendarni u navijačkim krugovima.

Ostale značajne grupe

Pored velike četvorke, formirane su i druge značajne navijačke grupe:

• Armada (Rijeka) - osnovana 1987. godine
• Horde Zla (Sarajevo) - osnovane 1987. godine
• Manijaci (Željezničar, Sarajevo) - organizovani u drugoj polovini osamdesetih
• Firma (Vojvodina, Novi Sad) - grupa formirana krajem osamdesetih
• Varvari (Budućnost, Podgorica) - formalno osnovani 1987. godine
• Rođeni (Velež, Mostar) - formirani sredinom osamdesetih

Ove grupe donele su novu dimenziju navijanja. Nije više bilo dovoljno samo doći na utakmicu i spontano bodriti svoj tim. Sada se navijanje pretvaralo u pravi performans – organizovano skandiranje, koreografije koje su danima pripremane, transparenti sa duhovitim ili provokativnim porukama, pirotehnički efekti koji su stvarali spektakularnu atmosferu.

Organizaciona struktura navijačkih grupa

Organizovane navijačke grupe imale su složenu unutrašnju strukturu. Na čelu su obično bili "vođe" – harizmatični pojedinci koji su uživali poštovanje ostalih članova. Ispod njih bili su članovi "jezgra" – pouzdani i lojalni navijači koji su bili zaduženi za različite aspekte funkcionisanja grupe.

Struktura je obično uključivala:

• Vođe i jezgro grupe
• Podgrupe organizovane po gradskim kvartovima ili regionima
• "Bubnjare" i "pevače" koji su vodili navijanje
• "Koreografe" zadužene za vizuelne efekte

Članstvo se obično sticalo postupno – od povremenog dolaska na utakmice, preko redovnog prisustva na tribini, do učešća u gostovanjima i konačno ulaska u "jezgro" grupe.

Navijačka subkultura – identitet i pripadnost

Za mnoge mlade ljude u Jugoslaviji, pripadnost navijačkoj grupi postala je mnogo više od podrške omiljenom klubu – postala je način života i ključni element identiteta. U društvu koje je prolazilo kroz ekonomske poteškoće i postepeno političko rastakanje, navijačke grupe su nudile čvrst okvir pripadnosti, sistem vrednosti i kodeks ponašanja.

Navijački stil života

Pripadnost grupi značila je lojalnost klubu i zajednici, poseban stil oblačenja, posećivanje određenih lokala i kafića, slušanje određene muzike, pa čak i specifičan rečnik i žargon. Razvili su se složeni rituali – okupljanje na određenim mestima pre utakmice, zajednički odlazak na stadion često praćen pesmom i skandiranjem, posebna mesta na tribini rezervisana za pojedine podgrupe.

Za mnoge navijače, posebno one iz "jezgra" grupe, navijački identitet postao je primaran. "Navijač 24/7" bio je popularan slogan – što znači da se navijački identitet nosio i živeo sve vreme, ne samo na dan utakmice.

Urbani identitet

Specifičnost jugoslovenske navijačke scene bila je u tome što su navijačke grupe često bile nosioci ne samo sportskog, već i kulturnog identiteta svojih gradova. U Beogradu, Zagrebu, Splitu, Sarajevu, Novom Sadu i drugim gradovima, one su postale važan deo urbanog identiteta.

Svaki grad imao je svoje specifičnosti:

• Beograd: Kontrastni identiteti Delija i Grobara reflektovali su dve strane srpske prestonice
• Zagreb: Bad Blue Boys su se identifikovali sa urbanim, zapadnjačkim identitetom Zagreba
• Split: Torcida je često isticala mediteranski, buntovnički duh Splita
• Sarajevo: Horde Zla i Manijaci odražavali su multietničku prirodu grada

Navijačke pesme i slogani postali su deo urbanog folklora, a grafiti sa klupskim obeležjima i porukama deo gradskog pejzaža.

Muzika kao faktor identiteta

Muzički ukusi bili su važan element navijačkog identiteta. Specifično za jugoslovensku scenu bilo je prihvatanje raznolikih muzičkih uticaja:

• Pank i novi talas bili su posebno popularni među urbanim navijačima 
• Rok i hevi metal imali su sledbenike u svim grupama
• Folk i novokomponovana muzika imali su svoje mesto, posebno među navijačima sa periferija
• Hip-hop kultura počela je da prodire u navijačke krugove krajem osamdesetih

Mnoge navijačke pesme adaptirane su iz popularnih filmova i pesama domaćih i stranih izvođača. Takođe, nije bilo neuobičajeno da se neki muzičari deklarišu kao vatreni navijači određenih klubova, čime su dodatno jačali vezu između muzičke i navijačke subkulture. Osim toga, uticaj engleskog Casuals stila je bio sve prisutniji.

Kreativnost kao ključni element

Jugoslovenska navijačka scena osamdesetih godina posebno se isticala neverovatnom kreativnošću. Mnoge navijačke pesme iz tog perioda i danas se pevaju na tribinama. 

Pesme su često bile adaptirane iz popularnih domaćih i stranih hitova, ali su im davane nove reči koje su slavile klub ili ismijavale rivale. Neke od tih adaptacija bile su izuzetno kreativne i duhovite. 

Koreografije su bile jedan od najupečatljivijih elemenata navijačke kulture. Od jednostavnih podizanja šalova, preko transparenata "preko cele tribine", do složenih koreografija sa kartonima u bojama koje su stvarale ogromne slike ili poruke.

Grafiti su od jednostavnih klupskih obeležja evoluirali do pravih umetničkih dela na gradskim zidovima. Tokom osamdesetih, grafiti sa klupskim motivima preplavili su jugoslovenske gradove.

Gostovanja – dokaz posvećenosti

Jedan od najvažnijih elemenata navijačke kulture bila su gostovanja – putovanja na utakmice u druge gradove.

Logistički poduhvati

U vreme kada putovanja nisu bila ni približno jednostavna kao danas, organizovanje navijačkih ekspedicija vozovima i autobusima širom zemlje, pa čak i izvan nje, bilo je pravo logističko dostignuće.

Za veća gostovanja, pripreme su počinjale danima ranije. Trebalo je obezbediti prevoz (najčešće posebne vozove ili autobuse), skupiti novac, organizovati transparente i zastave, dogovoriti se o ruti i mestima zaustavljanja.

Za evropska gostovanja, poduhvat je bio još složeniji.

Gostovanja su bila dokaz ultimativne posvećenosti klubu. Putovalo se često u teškim uslovima, spavalo se po parkovima ili železničkim stanicama, troškovi su bili visoki u odnosu na tadašnji standard, a postojao je i rizik od sukoba sa domaćim navijačima. Ipak, to nije obeshrabrivalo na hiljade mladih ljudi da prate svoje klubove širom zemlje.

Za mnoge navijače, gostovanja su bila i prilika za avanture, putovanja i upoznavanje novih gradova i zemalja. U vreme kada je putovanje u inostranstvo bilo luksuz za većinu građana Jugoslavije, navijačka gostovanja bila su jedan od retkih načina da se posete strani gradovi.

Priče sa gostovanja postale su deo navijačkog folklora – anegdote o putovanjima, sukobima sa navijačima rivalskih klubova, izbegavanju policije, snalaženju u stranim gradovima bez dovoljno novca i znanja jezika.

Rivalstvo kao pokretač

Rivalstvo među navijačkim grupama bilo je intenzivno i često je prelazilo granice sportskog. Međutim, upravo je to rivalstvo bilo ključni pokretač razvoja navijačke scene.

Najintenzivnija rivalstva bila su između navijača klubova koji su se tradicionalno borili za trofeje:

• Crvena Zvezda - Partizan (večiti derbi)
• Dinamo - Hajduk (hrvatski derbi)
• Sarajevo - Željezničar (sarajevski derbi)

Ova rivalstva imala su dugu istoriju i bila su vrlo intenzivna, ali su uglavnom ostajala u sportskim okvirima tokom većeg dela osamdesetih.

S obzirom na federalno uređenje Jugoslavije, postojala su i međurepublička rivalstva:

• Srbija vs. Hrvatska (Zvezda/Partizan vs. Dinamo/Hajduk)
• Bosna i Hercegovina vs. Srbija i Hrvatska

Ova rivalstva su tokom većeg dela osamdesetih ostajala u sportskim okvirima, ali su kasnije, sa produbljivanjem političke krize, poprimila i nacionalističke tonove.

Svaka grupa je želela da nadmaši druge – kreativnijim koreografijama, glasnijim navijanjem, većim brojem ljudi na gostovanjima. Konkurencija je bila jako oštra i pomerala je granice jako brzo.

Svaka naredna sezona donosila je puno navijačkih osveženja na fudbalsku scenu. Ako bi jedna grupa izvela spektakularnu koreografiju, druga bi sledećeg vikenda pokušala da je nadmaši. Ako bi jedni otputovali sa 500 navijača na gostovanje, drugi bi se trudili da na sledeće gostovanje povedu 1000.

Ovo kreativno rivalstvo dovelo je do toga da je jugoslovenska navijačka scena za samo nekoliko godina dostigla nivo koji se mogao meriti sa mnogo starijim i razvijenijim evropskim navijačkim scenama.

Tamna strana: nasilje i nacionalizam

Nažalost, navijačka scena imala je i svoju tamnu stranu. Fizički sukobi među navijačkim grupama postali su sve češći tokom osamdesetih godina.

Isprva su to bili uglavnom spontani sukobi na stadionima ili u njihovoj blizini, da bi kasnije prerasli u organizovane "dogovorne tuče" van sportskih objekata. Uticaj engleske (Casuals) navijačke kulture, gde je nasilje bilo rašireno, bio je primetan i u ovom aspektu.

Postepeno su se formirali "udarni odredi" unutar navijačkih grupa – podgrupe koje su bile specijalizovane za fizičke sukobe sa rivalima. Ove podgrupe imale su svoje neformalne vođe i hijerarhiju, a status unutar njih sticao se dokazivanjem u sukobima.

Nacionalizam na tribinama

Još opasniji trend bio je prodor nacionalizma na tribine. U drugoj polovini osamdesetih, kada je Jugoslavija ulazila u period političke krize, pojedine navijačke grupe postale su žarišta nacionalističke retorike i delovanja.

Skandiranja sa nacionalističkim porukama, isticanje nacionalnih umesto klupskih simbola i verbalni sukobi na nacionalnoj osnovi postajali su sve češći. Ovo je posebno bilo izraženo na utakmicama između klubova iz različitih republika.

Kako se politička kriza produbljivala, tako je i navijačka scena postajala sve više politizovana. Tribine su postale mesta gde su se mogle čuti poruke koje u javnom prostoru još uvek nisu bile prihvatljive.

Neki političari i nacionalističke vođe počeli su da prepoznaju potencijal navijačkih grupa kao mobilizacionih faktora u procesu nacionalne homogenizacije. Postepeno, navijačke grupe su od sportskih entiteta prerastale u političke faktore.

Ovo je kulminiralo čuvenom utakmicom Dinamo – Crvena Zvezda 13. maja 1990. godine, kada je došlo do masovnih nereda na stadionu Maksimir u Zagrebu. Sukob između BBB-a i Delija, tokom dana u gradu ali i na stadionu, a potom i tuča BBB-a i policije, pretvorio se u opšti haos koji je rezultirao sa stotinama povređenih.

Mnogi istoričari i sociolozi taj događaj smatraju simboličkim početkom raspada Jugoslavije. Nakon tog događaja, nacionalističke tenzije na stadionima postale su sveprisutne, a sportsko rivalstvo potpuno je zasenjeno nacionalnim.

Nasleđe jugoslovenske navijačke scene

Uprkos tragičnom kraju jugoslovenske države i sporta, nasleđe jugoslovenske navijačke scene ostaje izuzetno značajno i prisutno do današnjih dana.

Navijačke grupe nastale u tom periodu opstale su i nastavile da deluju u novim državama. Delije, Grobari, Bad Blue Boys, Torcida i druge grupe i danas postoje, nastavljajući tradicije započete osamdesetih godina.

Stilovi navijanja, pesme, pa čak i mnogi transparenti i slogani ostali su aktuelni do danas. Čak su i mnoge pesme koje su se pevale širom jugoslovenskih stadiona opstale, prilagođene novim okolnostima.

Zajednički elementi uprkos podelama

Ono što posebno fascinira jeste da se, uprkos svim traumama ratnih devedesetih, osnovni elementi navijačke kulture nisu mnogo promenili. Mnoge pesme koje su se pevale na jugoslovenskim stadionima i danas se mogu čuti širom regiona, naravno, prilagođene novim klubovima i okolnostima.

Stil oblačenja evoluirao je u skladu sa globalnim trendovima, ali mnogi elementi su ostali prepoznatljivi. Način organizacije, koreografije, transparenti i drugi vizuelni elementi i dalje pokazuju zajedničke korene.

Navijačka kultura kao zajedničko nasleđe

Može se reći da je navijačka kultura jedan od retkih elemenata nekadašnjeg zajedničkog kulturnog prostora koji nije u potpunosti nestao sa raspadom države. Iako danas navijačke grupe iz bivših jugoslovenskih republika retko imaju priliku za direktni kontakt, one i dalje dele zajedničke korene i sličnu estetiku.

Kada se danas uporede navijačke scene u Srbiji, Hrvatskoj, Bosni i Hercegovini, Crnoj Gori i Sloveniji, jasno je da sve one potiču iz istog izvora – jugoslovenske navijačke kulture osamdesetih godina.

Nove generacije navijača, rođene nakon raspada Jugoslavije, preuzele su obrasce ponašanja, pesme, rituale i stilove svojih prethodnika. Tako se kulturni kontinuitet održao uprkos političkom i državnom diskontinuitetu.

Zaključak: Više od sportskog fenomena

Počeci fudbalskog navijačkog pokreta u Jugoslaviji predstavljaju fascinantan društveni fenomen koji daleko prevazilazi sportske okvire. Za manje od desetak godina, od neorganizovanog bodrenja klubova, stvorena je autentična subkultura sa prepoznatljivim stilom, vrednostima i tradicijama.

Navijačke grupe bile su istinski fenomen svog vremena – spoj lokalnog i globalnog, tradicionalnog i modernog, spontanog i organizovanog. One su bile odraz i mladenačke pobune protiv sistema, i potrebe za pripadnošću, i iskrene ljubavi prema klubu i gradu.

U vremenu kada je profesionalni sport postao gotovo potpuno komercijalizovan, a stadioni pretvoreni u sofisticirane arene sa sedećim mestima i strogim pravilima ponašanja, navijački pokret kakav je postojao u osamdesetim godinama u Jugoslaviji deluje gotovo romantično – kao poslednji bastion autentične navijačke strasti pre ere modernog fudbala.

Uprkos svim kontroverzama, nasilju i političkim zloupotrebama koje su ga pratile, ovaj pokret ostaje važan deo kulturnog nasleđa regiona. I mnogo više od toga – za sve one koji su bili njegov deo, on ostaje nezaboravno sećanje na mladost, drugarstvo, putovanja i bezuslovnu ljubav prema klubovima.